De gever

Vele jaren heeft een oude staande klok met speelwerk in de werkplaats van orgelhersteller Derk Mulder  (1900-1976) aan de Departementsstraat 2 te Uithuizen gestaan. In 2002 overleed zijn weduwe mw. Aaltje Mulder van der Weg. Zij vermaakte de klok met speelwerk aan de Gereformeerde Kerk te Uithuizen, met de uitdrukkelijke wens de klok op te stellen in het verenigingsgebouw De Kandelaar bij de toen nog genaamd Gereformeerde kerk (nu Zionskerk) aan de Hoofdstraat-Oost 18 te Uithuizen.

Door de speelklok te plaatsen in het verenigingsgebouw blijft hij zichtbaar voor het publiek, en blijft hij zodoende in Uithuizen bewaard, vlak bij het lievelingsorgel van Derk Mulder, het Walcker-orgel uit 1878 opus 351. Dit orgel bevindt zich sinds 1907 in de Zionskerk.

Mulder was lid van deze kerk en onderhield dit orgel tijdens zijn werkzame leven vanaf 1933 tot 1970. Mulder ging altijd behoedzaam te werk. Hij ging vroeger op de motor door de regio en zijn vrouw ging mee achterop en fungeerde als stemhulp bij de orgelwerkzaamheden. Uit gesprekken met mw. Mulder is mij gebleken dat ze altijd lage rekeningen bij de kerken declareerden, omdat ze vonden dat een rekening voor de kerk nooit te hoog mocht zijn. Mulder heeft twee keer een grote reparatie aan het Walcker-orgel uitgevoerd. De laatste in 1969. Het Walcker-orgel [ manuaal I (7reg.), manuaal II (3 reg.), pedaal (2 reg.) ] is in 1997 tot volle tevredenheid gerestaureerd door Mense Ruiter orgelmakers te Zuidwolde. Mw. Mulder-van der Weg heeft de officiële heringebruikname op 17 mei 1997 nog kunnen verrichten.

De oorsprong van de speelklok

Speelklokken waren reeds in 1600 bekend. In het Zwarte Woud (Dld) zou er voor het eerst een speelklok (in het Duits Flötenuhr)  zijn gebouwd door Salomon Scherzinger en Anton Dufwan in Furtwangen. Ignas Bruder was een bekende bouwer van Flötenuhren. Hij leefde van 1780-1845. Afbeeldingen van Flötenuhren van zijn hand vertonen grote overeenkomsten met dit speelwerk. Het ligt voor de hand dat de speelkolk van Mulder afkomstig is uit het Zwarte Woud en stamt uit ca 1820 (gelet het uiterlijk). Voorwaar een zeer bijzonder exemplaar. Onder andere Mozart en Haydn schreven muziek voor het Flötenuhr.

Technische gegevens

De speelklok bestaat uit een mechanisch uurwerk. Dit uurwerk slaat elk uur. Het uurwerk is opgesteld achter de wijzerplaat. Aan dit uurwerk is een mechanisch speelwerk verbonden dat ook elk  uur kan spelen. Vier muzikanten met muziekinstrumenten, die zijn opgesteld boven de wijzerplaat in de klok, heffen bij aanvang van het spelen hun instrumenten en bewegen naar links en naar rechts. Vervolgens laten ze hun muziek instrumenten weer zakken als het melodietje is afgelopen. Het orgeltje bestaat uit een windlade met 32 houten pijpjes, welke in de klokkast is opgesteld. Het orgeltje wordt aangestuurd door een walsrol, waarop negen verschillende melodieën zijn aangebracht. Door de speelwals heen en weer te schuiven kunnen de verschillende melodieën worden ingesteld om ze vervolgens te beluisteren. De speelklok wordt aangedreven door een zwaar gewicht, dat zich in de onderkast bevindt. Dit gewicht moet worden opgetrokken als het orgeltje een aantal keren heeft gespeeld.

Bij de klaviatuur bestaande uit een rij hefboompjes boven de walsrol zijn de gemerkte 25 tonen aangegeven:
C  F# D  E  D  C  H  F* A  F  G  G  A  H  E# D#  C  C# H# D A# G# E  F# G

Het pijpwerk bestaat uit 25 gedekte pijpen waarvan drie stuks verkropt en plat opgesteld vanwege de hoogte. Deze drie krijgen hun wind door middel van conducten. Voorts nog zeven pijpen voorzien van een stemflap. In de onderkast bevinden zich de gewichten voor het uurwerk en het speelwerk.

De voetbreedte is 87 cm; de voetdiepte 51 cm; de kastdiepte 37 cm; De hoogte bedraagt 165,5 cm de breedte bij bovenlijst 71 cm. In de bovenkast bevindt zich het uurwerk, de speelrol en het orgeltje: de hoogte bedraagt 93 cm; de kastdiepte 39 cm. Totale hoogte onder en bovenkast 258,5 cm.

De technische staat

De laatste jaren was de speelklok in ruste. Het uurwerk stond stil en het orgeltje gaf geen geluid meer.  Een saillant detail: Mevrouw Mulder bewaarde voorheen de stofzuiger in de onderkast. De speelklok verkeerde in zeer slechte staat en het zou prachtig zijn dit kunstwerkje weer in oude glorie te kunnen herstellen. Als er niets aan werd gedaan dan zou het na enige tijd geheel niet meer hebben bestaan vanwege de ingezette aantasting door houtworm.

De restauratie

De voormalige Commissie van Beheer van de Gereformeerde Kerk vond gelukkig voldoende fondsen en instellingen welke bereid waren tot een financiële bijdrage, zodat de kerkelijke gemeente verantwoord tot een restauratie-opdracht kon komen.

De firma Miske Antiek uit Uithuizen heeft de kast hersteld.
Klokkenmaker Arie Klarenbeek uit Bourtange restaureerde het uurwerk.
Mense Ruiter Orgelmakers BV uit Zuidwolde restaureerde het orgeltje met de bijbehorende mechanieken.

Ter voorbereiding op de restauratie werd de speelklok verbannen naar koude oorden. Om desastreuze aftakeling door houtworm te beëindigen is de speelklok een paar weken in een vriescel met een temperatuur van -18°C bewaard. Toen was het “leven” er echt uit. Uiteraard was ook het muzikale leven uit de klok. Het houtwerk bestaat deels uit beukenhout. Deze houtsoort is voor wormaantasting erg gevoelig gebleken. Een aantal delen is bij de restauratie vervangen. De windlade was aan de bovenkant dusdanig geperforeerd door de houtworm dat er een nieuwe bovenkant moest worden gemaakt. De balg was zodanig lek dat deze geen wind meer kon produceren. Het speelwerk functioneerde niet meer. De afdichtingen en lijmnaden van het orgeltje waren door veroudering en corrosie sterk aangetast. Volledige restauratie van het windlaatje, de schepbalg, de mechanieken, het houten pijpwerk en de verbindende delen, zoals conductjes en mechanieken was noodzakelijk. Drie van de vier muzikanten verloren tijdens de rigoureuze restauratiewerkzaamheden hun instrumenten. De 180 jarige instrumenten gaven de geest. Ze waren te poreus geworden. Gemeentelid Fokko Padje maakte aan de hand van foto’s twee nieuwe instrumenten in oude stijl. Het derde instrument kon worden hersteld. De verwormde delen van de pijpen zijn nieuw gemaakt. Hierna is het pijpwerk opnieuw geïntoneerd en is de stemming herzien in de reine stemming.

De speelklok is nu opgesteld in de grote zaal van het verenigingsgebouw De Kandelaar bij de Zionskerk te Uithuizen, overeenkomstig de wens van mw. A. Mulder-van der Weg. Op 20 februari 2005 is de speelklok weer feestelijk in gebruik genomen tijdens het koffie drinken op zondagmorgen, na de eredienst. Zo kunnen nu  de meerstemige melodieën van het orgeltje, welke ongeveer een halve minuut duren vanaf 2005 weer worden gehoord. Tot ieders geruststelling: het speelwerk kan ook worden uitgezet. Dit is plezierig aangezien de klok is opgesteld in de grote vergaderzaal. Per slot van rekening zal er ook aandacht moeten zijn voor andere zaken.

Bouwe Luurtsema